1.1 કરન્સીની મૂળભૂત બાબતો
કરન્સી એક એવું કોઈપણ નાણું છે જે વિનિમયના માધ્યમ તરીકે સ્વીકાર્ય છે. સામાન્ય રીતે, તેનો અર્થ કાગળ અથવા ધાતુના સિક્કામાં બહાર પાડવામાં આવેલા સરકાર દ્વારા સમર્થિત નાણાં એવો થાય છે. અને જ્યારે પણ તમે મુસાફરી કરો છો અથવા દેશો વચ્ચે વેપાર કરો છો ત્યારે તમારે કરન્સીની જરૂર પડે છે.
અને જેમ બધી વસ્તુ માટે માર્કેટ છે - એમ કરન્સી માટે પણ માર્કેટ છે. અને આ માર્કેટમાં સહભાગીઓ એક કરન્સીના બદલામાં એક અન્ય કરન્સી ખરીદી અથવા વેચી રહ્યા છે. આ વિશ્વમાં સૌથી મોટા પ્રમાણમાં થતાં ટ્રેડનું બજાર છે કારણ કે લોકો, બિઝનેસ અને દેશો તમામ આમાં ભાગ લે છે અને આમાં વધુ મૂડી વગર પ્રવેશી શકાય એવું એક સરળ માર્કેટ છે.
જ્યારે તમે પ્રવાસ પર જાવ છો અને તમારા U.S. ડૉલરને યુરોમાં રૂપાંતરિત કરો છો, ત્યારે તમે ગ્લોબલ ફોરેન એક્સચેન્જ માર્કેટમાં ભાગ લઈ રહ્યા છો. કોઈપણ સમયે, કોઇ ચોક્કસ કરન્સીની માંગ તેને અન્ય કરન્સીઓની તુલનામાં તેના મૂલ્યને ઉપર કે નીચે લઇ જશે.
પ્રાચીન સમયમાં, લોકો એકબીજા સાથે બાર્ટર (વસ્તુ વિનિમય)ના સિદ્ધાંત પર કામ કરતા હતા અને ચુકવણીના સ્વરૂપો તરીકે ચીજવસ્તુઓનો એકબીજાની સાથે વેપાર કરતા હતા. આજે, દુનિયા કરન્સીની શક્તિ પર ચાલે છે, અને તેમાં સમગ્ર વિશ્વમાં કરન્સી વિશાળ વિવિધતા છે. આમ બજારમાં તેમને ખરીદવામાં અને વેચવામાં આવે છે.
આ બજારમાં સહભાગીઓ વિશ્વભરમાંથી ભાગ લે છે. તેઓ જુદી જુદી કરન્સીને ખરીદે છે અને વેચે છે. કરન્સી ટ્રેડિંગમાં ભાગ લેતા સહભાગીઓમાં બેંક, કોર્પોરેશન્સ, સેન્ટ્રલ બૅન્ક (જેમ કે ભારતમાં RBI), ઇન્વેસ્ટમેન્ટ મેનેજમેન્ટ કંપનીઓ, હેજ ફંડ રિટેલ ફોરેક્સ બ્રોકર્સ અને ઇન્વેસ્ટરનો સમાવેશ થાય છે.
કરન્સી માર્કેટનું મહત્વ:
કરન્સી માર્કેટ અનિવાર્યપણે કરન્સી ટ્રેડિંગ માટે એક વૈશ્વિક, વિકેન્દ્રિત બજાર છે. દરેક કરન્સી માટે ફોરેન એક્સચેન્જ રેટ, કરન્સી માર્કેટ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે. તેમાં કરન્સી ટ્રેડિંગની તમામ બાબતો સામેલ છે જેવી કે કરન્સીના વર્તમાન મૂલ્ય અથવા નિર્ધારિત મૂલ્ય પર તેમની ખરીદી, વેચાણ અથવા વિનિમય કરવું.
એ નોંધવું અગત્યનું છે કે કરન્સી માર્કેટ એ કોઇ એક જગ્યા અથવા સ્થાન નથી, પરંતુ તેનો ઉપયોગ સિસ્ટમનો સંદર્ભ આપવા માટે કરવામાં આવે છે. તે સંખ્યાબંધ ફાઇનાન્શિયલ કેન્દ્રોથી બનેલું હોય છે જ્યાં ચોવીસ કલાક ફોરેન એક્સચેન્જ ટ્રાન્ઝૅક્શન થાય છે.
ફોરેન એક્સચેન્જ માર્કેટ વિશ્વભરના અર્થતંત્રોનું મહત્વપૂર્ણ પ્રતિબિંબ પણ છે. કોઈ એક કરન્સીની કિંમત, અન્ય કરન્સીની કિંમતની તુલનામાં કેટલી છે તે જેનાથી નક્કી થાય તે એક્સચેન્જ રેટ તરીકે ઓળખાય છે. આ એક્સચેન્જ રેટ એ જે કરન્સી જે દેશની છે તે દેશના અર્થતંત્રના આરોગ્યનું એક મહત્વપૂર્ણ સૂચક છે. કરન્સી માટે હાઈ એક્સચેન્જ રેટ જે તે દેશને વધુ આર્થિક લાભ આપે છે જ્યારે લો એક્સચેન્જ રેટ તેનાથી વિપરીત પરિસ્થિતિ દર્શાવે છે.
1.2 વિનિમય દરોનો અર્થ
એક્સચેન્જ રેટ એ એક દેશની કરન્સી વિરુદ્ધ અન્ય દેશ અથવા આર્થિક ઝોનની કરન્સીનું મૂલ્ય છે. તેનો ઉપયોગ એકબીજાના સંબંધમાં વિવિધ કરન્સીનું મૂલ્ય નક્કી કરવા માટે કરવામાં આવે છે અને તે ટ્રેડ અને કેપિટલ ફ્લો ડાયનેમિક્સ નિર્ધારિત કરવામાં મહત્વપૂર્ણ છે.
ફોરેન એક્સચેન્જ માર્કેટમાં કરન્સીનો ટ્રેડ કરવામાં આવે છે. અન્ય કોઈપણ માર્કેટની જેમ, જ્યારે કોઈ વસ્તુ કે બાબતનું વિનિમય થાય છે ત્યારે તેની કિંમત હોય છે. ફૉરેન એક્સચેન્જ માર્કેટમાં કરન્સીની ખરીદી અને વેચાણ થાય છે અને એક કરન્સીની કિંમત કોઈ અન્ય કરન્સીમાં આપવામાં આવે છે. તે કિંમતને એક્સચેન્જ રેટ તરીકે દર્શાવવામાં આવે છે.
આ રેટ, ફૉરન અને તેમના સ્થાનિક પુરવઠા, દેશની વેપાર સિલક, તેની અર્થવ્યવસ્થાની તાકત અને આવા અન્ય પરિબળો પર આધારિત હોય છે. એક્સચેન્જ રેટ એ એક કરન્સીની બીજી કરન્સી સાથે અદલાબદલી કરવામાં કેટલો ખર્ચ થાય છે તે દર્શાવે છે. એક્સચેન્જ રેટમાં સતત વધઘટ થાય છે કારણ કે કરન્સીનો સક્રિય રીતે ટ્રેડ કરવામાં આવે છે. આની કિંમતમાં પણ ગોલ્ડ અથવા સ્ટૉક્સ જેવી અન્ય સંપત્તિની જેમ જ ને વધારો અને ધટાડો થાય છે.
જો USD/CAD નો એક્સચેન્જ રેટ 1.0950 હોય, તો તેનો અર્થ એ છે કે 1 U.S. ડોલર માટે 1.0950 કેનેડિયન ડોલરનો ખર્ચ થાય છે. લિસ્ટેડ પ્રથમ કરન્સી (USD) હંમેશા તે ચલણના એક કરન્સી માટે વપરાય છે; એક્સચેન્જ રેટ દર્શાવે છે કે પ્રથમ કરન્સી (USD)ના એક એકમને ખરીદવા માટે બીજી કરન્સી (CAD)ની કેટલી જરૂર છે. આ રેટ તમને જણાવે છે કેનેડિયન ડૉલરનો ઉપયોગ કરીને એક U.S. ડોલર ખરીદવાનો કેટલો ખર્ચ થાય છે. U.S. ડૉલરનો ઉપયોગ કરીને એક કેનેડિયન ડોલર ખરીદવાનો કેટલો ખર્ચ થાય છે તે શોધવા માટે નીચેની ફોર્મ્યુલાનો ઉપયોગ કરો: 1/એક્સચેન્જ રેટ. આ કેસમાં, 1 / 1.0950 = 0.9132. એક કેનેડિયન ડોલર ખરીદવાનો ખર્ચ 0.9132 U.S. ડોલર છે. આ કિંમત CAD/USD જોડી મુજબ દેખાશે; નોંધો કે કરન્સીની સ્થિતિ બદલવામાં આવી છે.
દરો પર બે પરિબળોની અસર થાય છે:
- ઘરેલું ચલણ મૂલ્ય
- વિદેશી ચલણ મૂલ્ય
1.3 ડેરિવેટિવની વિભાવના
ડેરિવેટિવ એક પ્રૉડક્ટ છે જેનું મૂલ્ય એક અથવા વધુ મૂળભૂત ચલોના મૂલ્યમાંથી મેળવવામાં આવે છે, જેમને બેઝીસ (અન્ડરલાઇંગ એસેટ, ઇન્ડેક્સ અથવા રેફરન્સ રેટ) કહેવાય છે. અન્ડરલાઇંગ એસેટમાં ઇક્વિટી, ફોરેન એક્સચેન્જ, કોમોડિટી અથવા અન્ય કોઈપણ સંપત્તિ હોઈ શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ચોખા વાવતા ખેડૂતો તેમનો પાક ભવિષ્યની કોઇ તારીખે વેચવા ઈચ્છી શકે છે જેથી તે તારીખ સુધીમાં ભાવોમાં ફેરફાર થવાના જોખમને દૂર કરી શકાય. આવો સોદો એ ડેરિવેટિવનું એક ઉદાહરણ છે. આ ડેરિવેટિવની કિંમત ચોખાની હાજર કિંમત (સ્પોટ પ્રાઇસ) દ્વારા ચાલે જે "અન્ડરલાઇંગ" છે".
ડેરિવેટિવ પ્રૉડક્ટ શરૂઆતમાં કોમોડિટીના ભાવોમાં થતી વધઘટ સામે હેજિંગ સાધનો તરીકે ઉભરી આવ્યા હતા અને લગભગ ત્રણસો વર્ષો સુધી કોમોડિટી સાથે જોડાયેલા ડેરિવેટિવ્ઝ આવી પ્રૉડક્ટનું એકમાત્ર સ્વરૂપ રહ્યા હતા. ફાઇનાન્શિયલ માર્કેટમાં અસ્થિરતા વધવાને કારણે 1970 પછીના સમયગાળામાં ફાઇનાન્શિયલ ડેરિવેટિવ્ઝ પ્રકાશમાં આવ્યા હતા. જો કે, તેમના ઉદ્ભવથી આ પ્રૉડક્ટ ખૂબ જ લોકપ્રિય બની ગયા છે અને 1990 સુધીમાં, તેઓ ડેરિવેટિવ પ્રૉડક્ટમાં થતા કુલ સોદાનો લગભગ બે તૃતિયાંશ હિસ્સો ધરાવતા હતા. તાજેતરના વર્ષોમાં, ફાઇનાન્શિયલ ડેરિવેટિવ્ઝ માટેનું બજાર ઉપલબ્ધ વિવિધ સાધનો, તેમની જટિલતા અને ટર્નઓવરના સંદર્ભમાં ખૂબ જ વિકસિત થયું છે.
ભારતીય સંદર્ભમાં સિક્યોરિટીઝ કોન્ટ્રૅક્ટ્સ (રેગ્યુલેશન) ઍક્ટ, 1956 [SC(R)A] એ "ડેરિવેટિવ"ને વ્યાખ્યાયિત કરે છે જેમાં સામેલ છે 1. ડેટ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ, શેર, લોનમાંથી મેળવેલી સિક્યોરિટી ભલે સુરક્ષિત હોય કે અસુરક્ષિત હોય, રિસ્ક ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ અથવા કરાર અથવા અન્ય કોઈપણ પ્રકારની સિક્યોરિટી. 2. એક કોન્ટ્રૅક્ટ જેનું મૂલ્ય છે, જે અન્ડરલાઇંગ સિક્યોરિટીઝની કિંમત ધરાવે છે અથવા કિંમતના સૂચકાંકમાંથી જેનું મૂલ્ય પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. ડેરિવેટિવ એ SC(R)A હેઠળની સિક્યોરિટીઝ છે અને તેથી ડેરિવેટિવનું ટ્રેડિંગ SC(R)A હેઠળના નિયમનકારી માળખા દ્વારા સંચાલિત થાય છે.
1.4 કરન્સી ડેરિવેટિવનો અર્થ
કરન્સી ડેરિવેટિવ્ઝ એ ખરીદનાર અને વિક્રેતા વચ્ચેના ફાઇનાન્શિયલ કોન્ટ્રૅક્ટ છે જેમાં ભાવિ તારીખે અને નિર્ધારિત રેટ પર બે કરન્સીના વિનિમયનો સમાવેશ થાય છે.
ઉદાહરણ તરીકે, ધારો કે USD/INR નો વર્તમાન રેટ 73.2450 છે 1 મહિનાનો USD/INR ફ્યુચર્સ કોન્ટ્રૅક્ટ ₹ 73.3650 પર ટ્રેડિંગ કરી રહ્યો છે અહીં, અન્ડરલાઇંગ એસેટ USD/INR એક્સચેન્જ રેટ છે અને 1 મહિનાનો ફ્યુચર્સ કોન્ટ્રૅક્ટ ટ્રેડ થઇ રહ્યો છે તે કરન્સી ડેરિવેટિવ છે.
અન્ડરલાઇંગ એસેટ અને ડેરિવેટિવ કોન્ટ્રૅક્ટ અલગ-અલગ મૂલ્યો ધરાવે છે. પરંતુ ડેરિવેટિવનું મૂલ્ય USD/INR ના વર્તમાન એક્સચેન્જ રેટના મૂલ્ય પર આધારિત હોય છે અને તેમાંથી મેળવેલ હોય છે.
જો તમે ફૉરન કરન્સી એક્સચેન્જ રેટમાં રહેલી અસ્થિરતાના જોખમને સંયમિત રાખવા માંગતા હો તો કરન્સી ડેરિવેટિવ એક શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ તરીકે લોકપ્રિય છે.
