સ્ટૉક માર્કેટમાં ડેરિવેટિવ્સ માર્કેટને સમજવું

2.1 ડેરિવેટિવ્સ માર્કેટનો અર્થ

વ્યુત્પન્ન જોખમને સુધારવા માટે સૌથી આધુનિક નાણાંકીય સાધનો છે. જોખમને ટાળવા અથવા ઘટાડવા માંગતા હોય તેવા વ્યક્તિઓ અને પેઢીઓ અન્ય લોકો સાથે વ્યવહાર કરી શકે છે જે કિંમત માટે જોખમ સ્વીકારવા ઈચ્છે છે. એક સામાન્ય સ્થળ જ્યાં આવા વ્યવહારોને વ્યુત્પન્ન બજાર કહેવામાં આવે છે.

શરૂઆતમાં, અસંગઠિત બજારમાં ડેરિવેટિવ શરૂ થયું. પરંતુ, હવે, એક સંગઠિત બજાર પણ અસ્તિત્વમાં છે. સંગઠિત બજારનો અર્થ અવિકસિત બજાર નથી. તે કાઉન્ટર માર્કેટનો સંદર્ભ આપે છે, જેમાં ખરીદદારો અને વિક્રેતાઓ સીધા એકબીજા સાથે અથવા મધ્યસ્થી દ્વારા કરારમાં આવે છે. તેઓ કરારના તમામ નિયમો અને શરતો વિશે પરસ્પર નિર્ણય લે છે અને બંને શરતોના સેટને પૂર્ણ કરવા અને તેનું પાલન કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે. આમ ડેરિવેટિવ માર્કેટ એક બજાર છે જેમાં ડેરિવેટિવ ટ્રેડ કરવામાં આવે છે. ટૂંકમાં, તે ડેરિવેટિવ્સ માટે બજાર છે. ડેરિવેટિવ માર્કેટના વેપારીઓ હેજર્સ, સ્પેક્યુલેટર્સ અને આર્બિટ્રેજર્સ છે.

2.2 ડેરિવેટિવ્સ માર્કેટ્સના કાર્યો

• કિંમતની શોધ: સંગઠિત ડેરિવેટિવ્સ બજારમાં કિંમતો ભવિષ્ય વિશે બજારમાં સહભાગીઓની ધારણાને દર્શાવે છે અને ભવિષ્યના સ્તર પર અંતર્નિહિત સંપત્તિની કિંમતો આગળ વધારે છે. ડેરિવેટિવની કિંમતો ડેરિવેટિવ કરારની સમાપ્તિ પર અંતર્નિહિત કિંમતો સાથે એકત્રિત કરે છે. આમ ડેરિવેટિવ્સ ભવિષ્ય તેમજ વર્તમાન કિંમતોની શોધમાં મદદ કરે છે.
• જોખમ ટ્રાન્સફર: ડેરિવેટિવ્સ માર્કેટ તે લોકો પાસેથી જોખમો ટ્રાન્સફર કરવામાં મદદ કરે છે પરંતુ જેમની પાસે ભૂખ છે તેઓને તેમને ગમે તેમ નથી.
• રોકડ બજારો સાથે જોડાયેલ: ડેરિવેટિવ્સ, તેમની આંતરિક પ્રકૃતિને કારણે, અંતર્નિહિત રોકડ બજારો સાથે જોડાયેલા છે. ડેરિવેટિવ્સની રજૂઆત સાથે, અંતર્નિહિત બજારમાં વધુ વેપારના વૉલ્યુમ જોવા મળે છે કારણ કે વધુ ખેલાડીઓ જે જોખમને સ્થાનાંતરિત કરવાની વ્યવસ્થાનો અભાવ માટે ભાગ લેશે નહીં.
• અનુમાન પર તપાસો: અનુમાનિત વેપારીઓ ડેરિવેટિવ્સ બજારના વધુ નિયંત્રિત વાતાવરણ તરફ ફેરવે છે. સંગઠિત ડેરિવેટિવ્સ બજારની ગેરહાજરીમાં, સ્પેક્યુલેટર્સ અંતર્નિહિત રોકડ બજારોમાં વેપાર કરે છે. વિવિધ સહભાગીઓની પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન, દેખરેખ અને દેખરેખ આ પ્રકારના મિશ્ર બજારોમાં અત્યંત મુશ્કેલ બની જાય છે.
• બચત અને રોકાણમાં વધારો કરે છે: ડેરિવેટિવ બજારો લાંબા ગાળે બચત અને રોકાણ વધારવામાં મદદ કરે છે. જોખમનું સ્થાનાંતરણ બજારમાં સહભાગીઓને તેમની પ્રવૃત્તિની માત્રાને વિસ્તૃત કરવામાં સક્ષમ બનાવે છે.

2.3 ડેરિવેટિવ્સ માર્કેટ્સમાં સહભાગીઓ

હેજર્સ

હેજર્સ એવા ટ્રેડર્સ છે જેઓ કિંમતની ગતિવિધિઓમાં શામેલ જોખમથી પોતાને સુરક્ષિત કરવા માંગે છે. તેઓ આ જોખમ પર પસાર થવાની તકો શોધે છે જેઓ તેને સહન કરવા ઈચ્છે છે. તેઓ કિંમતની ગતિવિધિઓ સાથે સંકળાયેલી અનિશ્ચિતતાથી પોતાને દૂર કરવા માટે ખૂબ જ ઉત્સુક છે જે તેઓ પૂર્વનિર્ધારિત ખર્ચ પર આમ કરવા માટે તૈયાર પણ હોઈ શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ચાલો કહીએ કે તમારી પાસે કંપની બ્રિટાનિયા લિમિટેડના 200 શેર છે અને આ શેરની કિંમત હાલમાં લગભગ ₹3400 છે. જો તમે દિવાળીની નજીકના આ શેર વેચવાની યોજના બનાવો છો અને સીઝન દરમિયાન કેટલાક ગ્રાહક માલ ખરીદવા માટે ભંડોળનો ઉપયોગ કરવા માંગો છો, કારણ કે તમે ખરીદી પર સારી ડીલ મેળવવાની સંભાવના છે. જો કે, દિવાળી આજથી એક મહિનાની આસપાસ હોવાથી, તમને ભય છે કે આ શેરની કિંમત ત્યારબાદ નોંધપાત્ર રીતે ઘટી શકે છે. તે જ સમયે તમે આજે તમારા ઇન્વેસ્ટમેન્ટને એન્કૅશ કરવા માંગતા નથી કારણ કે તમે દિવાળી પહેલાં પૈસાને ફરીથી દૂર કરી શકો છો. તમે તે હકીકત વિશે ખૂબ જ સ્પષ્ટ છો કે તમે પ્રતિ શેર ન્યૂનતમ ₹3400 પ્રાપ્ત કરવા માંગો છો અને કોઈ ઓછું નથી. તે જ સમયે, જો કિંમત ₹ 3400 થી વધુ હોય, તો તમે તેમને ઉચ્ચ કિંમત પર વેચીને લાભ મેળવવા માંગો છો. નાની કિંમત ચૂકવીને, તમે 'વિકલ્પ' નામના ડેરિવેટિવ પ્રોડક્ટના રૂપમાં એક વ્યવસ્થા ખરીદી શકો છો જે તમારી ઉપરની બધી જરૂરિયાતોને શામેલ કરે છે.

આમ, ડેરિવેટિવ માર્કેટ એવા પ્રોડક્ટ્સ પ્રદાન કરે છે જે તમને તમારી પાસે હોય તેવા શેરની કિંમતમાં ઘટાડા સામે પોતાને છુપાવવાની મંજૂરી આપે છે. તે પ્રોડક્ટ્સ પણ ઑફર કરે છે જે તમને ખરીદવાની યોજના ધરાવતા શેરની કિંમતમાં વધારાથી સુરક્ષિત કરે છે. અને તે માત્ર આઇસબર્ગની ટિપ છે. એવા વિવિધ પ્રકારના પ્રોડક્ટ્સ ઉપલબ્ધ છે અને સ્ટ્રેટેજી બનાવી શકાય છે જે તમને અન્ય માર્કેટ ટ્રેડર્સને તમારા જોખમ પર પસાર કરવાની મંજૂરી આપે છે, જે તેને લેવા માટે તૈયાર કરતાં વધુ છે.

સ્પેક્યુલેટર્સ

આ ડેરિવેટિવ માર્કેટના જોખમ-લેનારા છે. તેઓ નફો કમાવવા માટે જોખમને અપનાવવા માંગે છે. હેજર્સની તુલનામાં તેઓ સંપૂર્ણપણે વિપરીત દૃશ્ય ધરાવે છે. જો શરત યોગ્ય બને તો અભિપ્રાયનો આ તફાવત તેમને મોટો નફો કમાવવામાં મદદ કરે છે.
સ્પેક્યુલેટર્સ, હેજર્સથી વિપરીત, રિટર્ન કરવાની આશામાં જોખમ લેવાની તકો શોધો.

ચાલો અમારા ઉદાહરણ પર પાછા જઈએ, જ્યાં તમે એક મહિના પછી બ્રિટાનિયા લિમિટેડના શેરના વેચવા માટે ઉત્સુક હતા, પરંતુ એવું ડર હતું કે કિંમત તમારા થ્રેશહોલ્ડ કિંમતથી ઓછી થઈ જશે. ડેરિવેટિવ માર્કેટમાં, એક સ્પેક્યુલેટર હશે જે બજારમાં વધારો થવાની અપેક્ષા રાખે છે. તે અનુસાર, તે તમારી સાથે એક કરારમાં પ્રવેશ કરશે જેમાં જણાવવામાં આવે છે કે જો કિંમત તે રકમની નીચે આવે તો તે ₹3400 પર તમારી પાસેથી શેર ખરીદશે. આ જોખમના બદલામાં તે તમને રાહત આપશે, તેને નાનું વળતર આપવું જરૂરી છે. તેઓ જાણે છે કે જો તેની સર્માઇઝ સાચી હોય, અને બ્રિટાનિયા લિમિટેડની કિંમત વધે છે, તો તમે હવે તેમને શેર વેચવા માંગતા નથી અને તેને આ વળતરને ખિસ્સામાં લેવામાં આવશે. આ માત્ર એક જ ઉદાહરણ છે કે કોઈ સ્પેક્યુલેટર ડેરિવેટિવ પ્રોડક્ટથી કેવી રીતે લાભ મેળવી શકે છે. ડેરિવેટિવ માર્કેટ જોખમ-વિરોધી હેજર પ્રદાન કરતી દરેક તક માટે, તે જોખમ માટે સ્વસ્થ ભૂખ સાથે વેપારીને કાઉન્ટરની તક પ્રદાન કરે છે.
ભારતીય બજારોમાં, બે પ્રકારના ચશ્માંકર્તાઓ છે - દિવસના વેપારીઓ અને સ્થિતિના વેપારીઓ. એક દિવસના વેપારી આંતર દિવસના ઉતાર-ચઢાવનો લાભ લેવાનો પ્રયત્ન કરે છે અને કિંમતોમાં ઉપર અને નીચેની હલનચલનનો લાભ લે છે. તેઓ દિવસના અંતમાં કોઈપણ સ્થિતિને ખુલ્લી રાખતા નથી, એટલે કે, તેમને બજારોમાં કોઈ રાતનો એક્સપોઝર નથી. બીજી તરફ, પોઝિશન ટ્રેડર્સ સમાચાર, ટિપ્સ અને તકનીકી વિશ્લેષણ (ટ્રેન્ડ્સ અને કિંમતોની આગાહી કરનાર વિજ્ઞાન) પર ખૂબ જ આધાર રાખે છે અને વધુ સારા નફાને સાકાર કરવા માટે એક મહિનો કહે છે.

આર્બિટ્રેજર્સ

આ નફો મેળવવા માટે ઓછા જોખમના બજારની અપૂર્ણતાનો ઉપયોગ કરે છે. તેઓ એકસાથે એક બજારમાં ઓછી કિંમતની સિક્યોરિટીઝ ખરીદે છે અને તેમને અન્ય બજારમાં ઉચ્ચ કિંમતે વેચે છે. આ માત્ર ત્યારે જ થઈ શકે છે જ્યારે વિવિધ બજારોમાં સમાન સુરક્ષા ક્વોટ કરવામાં આવે છે. માનવામાં આવે છે કે સ્ટૉક માર્કેટમાં ઇક્વિટી શેર ₹1000 અને ફ્યુચર્સ માર્કેટમાં ₹1050 છે. એક આર્બિટ્રેજર સ્ટૉક માર્કેટમાં ₹1000 પર સ્ટૉક ખરીદશે અને તેને ભવિષ્યના માર્કેટમાં ₹1050 પર વેચશે. આ પ્રક્રિયામાં, તેઓ ₹50 ના ઓછા જોખમનો નફો મેળવે છે.
આનું કારણ એ છે કે ભારતીય બજારોમાં, ડેરિવેટિવ સેગમેન્ટમાં પોઝિશન સેટલ કરવા માટે કોઈ શેરની ડિલિવરી નથી; કૅશ અને ભવિષ્યની કિંમતો સમાપ્તિ દિવસ પર એકત્રિત થાય છે, અને કોઈ ટ્રેડર માત્ર તેમની ખરીદીની કિંમત અને કરારની સમાપ્તિના દિવસે કૅશ માર્કેટમાં પ્રવર્તમાન કિંમત વચ્ચેનો તફાવત પ્રાપ્ત કરે છે અથવા પ્રાપ્ત કરે છે.

માર્જિન ટ્રેડર્સ

માર્જિન ટ્રેડર્સ એ ચશ્માંકર્તાઓ છે જેઓ ચુકવણી પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરે છે, જે ડેરિવેટિવ માર્કેટ્સ સાથે વિશિષ્ટ છે. જ્યારે તમે ડેરિવેટિવ પ્રોડક્ટ્સમાં ટ્રેડ કરો છો, ત્યારે તમારે તમારી પોઝિશનની કુલ કિંમત આગળ ચૂકવવાની જરૂર નથી. તમારે માત્ર તમારી બાકી સ્થિતિના મૂલ્યના ફ્રેક્શન (માર્જિન કહેવાય છે) જમા કરવાની જરૂર છે. આને માર્જિન ટ્રેડિંગ કહેવામાં આવે છે અને તેના પરિણામે ડેરિવેટિવ ટ્રેડ્સમાં ઉચ્ચ લિવરેજ પરિબળ મળે છે, એટલે કે નાની ડિપોઝિટ સાથે, તમે મોટી બાકી સ્થિતિ જાળવી શકો છો. આ લિવરેજ ફેક્ટર ગુણક છે, જે સ્પેક્યુલેટરને ત્રણ થી પાંચ ગણી ક્વૉન્ટિટી ખરીદવાની મંજૂરી આપે છે કે તેમનું મૂડી રોકાણ અન્યથા તેમને રોકડ બજારમાં ખરીદી કરવાની મંજૂરી આપી છે.

ઉદાહરણ તરીકે, ચાલો કહીએ કે ₹1.8 લાખની રકમ તમને XYZ લિમિટેડના 180 શેર પ્રાપ્ત કરે છે. કૅશ માર્કેટમાં પ્રતિ શેર ₹1,000 ના દરે. Under margin trading in the derivatives market, if you are required to deposit a margin of say 30 per cent of the value of your outstanding position, you would be able to purchase 600 shares of the same company at the same price, with your capital of Rs 1.8 lakh i.e., Rs 1.8 lakh / (30 per cent of Rs 1000) = 600 shares. તેથી, અસરમાં, તમને આ કિસ્સામાં 3.33 વખત લાભની પરવાનગી છે (100/30). જો XYZ લિમિટેડની કિંમત ₹100 સુધી વધે છે, તો કૅશ માર્કેટમાં તમારા 180 શેર ₹18,000 નો નફો આપશે, જેનો અર્થ એ છે કે તમારા ઇન્વેસ્ટમેન્ટ પર 10 ટકાનો રિટર્ન. જો કે, ડેરિવેટિવ માર્કેટમાં તમારી ચુકવણી ઘણી વધુ હશે. ડેરિવેટિવ માર્કેટમાં ₹100 ની સમાન વૃદ્ધિ ₹60,000 મેળવશે, જે તમારા ₹1.8 લાખના રોકાણ પર 33 ટકાથી વધુના વિશાળ વળતરમાં અનુવાદ કરે છે. આ રીતે એક માર્જિન ટ્રેડર છે, જે મૂળભૂત રીતે એક સ્પેક્યુલેટર છે, જે ડેરિવેટિવ માર્કેટમાં ટ્રેડિંગથી લાભ મેળવે છે.

2.4 રોકડ બજાર અને ડેરિવેટિવ બજાર વચ્ચેનો તફાવત

• માલિકી: - જ્યારે તમે કૅશ માર્કેટમાં શેર ખરીદો અને ડિલિવરી લેશો, ત્યારે તમે આ શેરનો માલિક છો અથવા તમે શેર વેચો ત્યાં સુધી તમે શેરધારક છો. જ્યારે તમે મૂડી બજારના ડેરિવેટિવ્સ સેગમેન્ટમાં ટ્રેડ કરો છો ત્યારે તમે ક્યારેય શેરહોલ્ડર ન બની શકો. આનું કારણ છે કે તમે માત્ર પોઝિશનલ સ્ટૉક્સ ધરાવો છો, જે તમારે સેટલમેન્ટના અંતમાં સ્ક્વેર-ઑફ કરવું પડશે.
• હોલ્ડિંગ સમયગાળો: - જ્યારે તમે કૅશ સેગમેન્ટમાં શેર ખરીદો છો, ત્યારે તમે જીવન માટે શેર હોલ્ડ કરી શકો છો. ભવિષ્યના બજારના કિસ્સામાં આ સાચા નથી, જ્યાં તમારે મહત્તમ ત્રણ મહિનાની અંદર કરાર સેટલ કરવો પડશે. વાસ્તવમાં, જ્યારે તમે કૅશ સેગમેન્ટમાં શેર ખરીદો છો, ત્યારે તેઓ ટ્રાન્સ-જનરેશનલ પણ હોઈ શકે છે, એટલે કે તેઓને એક જનરેશનથી બીજા પેઢીમાં ટ્રાન્સફર કરી શકાય છે.
• ડિવિડન્ડ: - જ્યારે તમે કૅશ સેગમેન્ટમાં શેર ખરીદો છો, ત્યારે તમે સામાન્ય રીતે ડિલિવરી લો છો અને માલિક છો. તેથી, તમે એવા ડિવિડન્ડ માટે હકદાર છો જે કંપનીઓ ચૂકવે છે. જ્યારે તમે કોઈપણ ડેરિવેટિવ કૉન્ટ્રાક્ટ ખરીદો ત્યારે આવું કોઈ નસીબ નથી. આ ફક્ત લાભાંશના કિસ્સામાં જ સાચા નથી, પરંતુ, અન્ય કોર્પોરેટ લાભો જેમ કે હકોના શેરો, બોનસ શેર વગેરે.
• જોખમ: - રોકડ અને ભવિષ્યના બજારો બંને જોખમ ધરાવે છે, પરંતુ ભવિષ્યના કિસ્સામાં જોખમ વધુ હોઈ શકે છે, કારણ કે તમારે ચોક્કસ સમયગાળામાં કરાર સેટલ કરવો પડશે અને નુકસાન બુક કરવાનું રહેશે. કૅશ માર્કેટમાં ખરીદેલા શેરના કિસ્સામાં, તમે તેમને અનિશ્ચિત સમયગાળા માટે હોલ્ડ કરી શકો છો અને તેથી જ્યારે કિંમતો વધુ હોય ત્યારે વેચી શકો છો.
• રોકાણનો ઉદ્દેશ અલગ: - તમે જોખમને હેજ કરવા અથવા અનુમાન લગાવવા માટે ડેરિવેટિવ્સ માર્કેટમાં કરાર ખરીદો છો. રોકડ બજારમાં શેર ખરીદનાર વ્યક્તિઓ રોકાણકારો છે.
• લૉટ્સ વર્સેસ શેર: - ડેરિવેટિવ્સ સેગમેન્ટમાં તમે ઘણું બધું ખરીદો છો, જ્યારે કૅશ સેગમેન્ટમાં તમે શેર ખરીદો છો.
• માર્જિન મની: - ડેરિવેટિવ સેગમેન્ટમાં તમે માત્ર માર્જિન મનીની ચુકવણી કરો છો ઉદાહરણ તરીકે, જો તમે 1 લોટ પંજાબ નેશનલ બેંક (4000 શેર) ખરીદો છો તો તમે માત્ર 4,000 શેરની કિંમતના 15 થી 20 ટકા ચૂકવો છો અને સંપૂર્ણ રકમ નહીં. કૅશ સેગમેન્ટના કિસ્સામાં તે સાચું નથી, જ્યાં તમારે સંપૂર્ણ રકમ ચૂકવવી પડશે અને માર્જિન જ નહીં.

2.5 એક્સચેન્જ ટ્રેડેડ વર્સેસ ઓટીસી ડેરિવેટિવ માર્કેટ

જ્યાં સુધી લોકો એક બીજા સાથે વેપાર કરી રહ્યા હોય ત્યાં સુધી ડેરિવેટિવ્સ કદાચ આસપાસ રહ્યા હોય છે. ઓછામાં ઓછી 12 મી સદી સુધી કરારની તારીખો પરત આગળ મોકલો, અને ત્યારબાદ કદાચ સારી રીતે આસપાસ આવી ગઈ હોઈ શકે છે. નિર્દિષ્ટ કિંમત પર વિશિષ્ટ સંખ્યામાં ચીજવસ્તુઓની વિતરણ માટે મર્ચંટએ એક બીજા સાથે કરારમાં પ્રવેશ કર્યો. પ્રારંભિક આગળના કરારોમાં વસ્તુઓના સ્ટૉક માટે ખરીદદાર અથવા વિક્રેતાને પૂર્વ-વ્યવસ્થા કરવા માટેની પ્રાથમિક પ્રેરણા એ સંભાવનાને ઘટાડવાની હતી કે મોટા ફેલાવો લણણી પછી વસ્તુઓને માર્કેટિંગ કરવાનું પ્રતિબંધિત કરશે.

જેમ કે શબ્દ સૂચવે છે, ડેરિવેટિવ્સ કે એક્સચેન્જ પર ટ્રેડને એક્સચેન્જ ટ્રેડેડ ડેરિવેટિવ્સ કહેવામાં આવે છે, જ્યારે ખાનગી રીતે વાટાઘાટો ધરાવતા ડેરિવેટિવ કરારોને ઓટીસી કરાર કહેવામાં આવે છે. ઓટીસી ડેરિવેટિવ્સ બજારોમાં છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં તીવ્ર વિકાસ થયો છે, જેમાં વ્યવસાયિક અને રોકાણ બેન્કિંગના આધુનિકીકરણ અને નાણાંકીય પ્રવૃત્તિઓની વૈશ્વિકરણ સાથે જોડાયેલ છે. ઇન્ફોર્મેશન ટેકનોલોજીના તાજેતરના વિકાસોએ આ વિકાસમાં ઘણી હદ સુધી યોગદાન આપ્યું છે. જ્યારે એક્સચેન્જ-ટ્રેડેડ અને ઓટીસી ડેરિવેટિવ કરાર બંને ઘણા લાભો પ્રદાન કરે છે, ત્યારે ભૂતપૂર્વની તુલનામાં સખત માળખા છે.

ટ્રેડ કરેલ એક્સચેન્જ અને OTC વચ્ચેનો તફાવત